استرداد یا سلب اعتبار 

استرداد (retraction) مقاله توسط مجلهٔ علمی این پیام روشن را دارد که اعتبار مقاله زیر سؤال رفته است. از آنجا که مقالهٔ مستردشده از مجلهٔ چاپی و آنلاین و هرگونه پایگاه مربوط حذف می‌شود، منطقی است که گمان کنیم سردبیر یا هیئت تحریریهٔ مجله کسانی هستند که در این زمینه تصمیم گرفته‌اند، اما همیشه این‌گونه نیست. پیگیری چگونگی استرداد یک مقاله، ممکن است به دست داشتن افراد متفاوتی که در نشریه کار می‌کنند ختم شود؛ ممکن است ویراستاران یا دستیاران ویراستار با توجه به شکایت‌های خوانندگانی که مقاله را خوانده‌اند اقدام کرده باشند؛ یا سردبیر در پیگیری موارد فراوانی که گزارش شده است، دست به این کار زده باشد. گاه نیز هیئت تحریریه برای جلوگیری از وارد شدن خدشه به اعتبار و شهرت مجله چنین کاری می‌کند.

دلایل استرداد

از آنجا که استرداد مقاله در پایگاه ثبت می‌شود، می‌تواند به اعتبار محقق یا مجله در بلندمدت لطمه بزند. به همین سبب، دلایل استرداد باید بسیار شفاف و قابل‌اثبات باشند؛ به‌خصوص باید تمایزی میان خطای انسانی و تخلف علمی عمدی قائل شد.

خطای انسانی: خطا در جمع‌آوری داده یا دسته‌بندی آن‌ها، تحلیل آماری نامطمئن، و اموری از این قبیل که در داوری موردتردید نبوده است.

تخلف علمی عمدی: ارسال مقاله همزمان برای چندین مجله، مغایرت در اهداف، داده‌سازی یا دست‌کاری داده‌ها، تطابق نداشتن با قوانین تحقیق و تحریف داده‌ها که شامل دست‌کاری در تصاویر و سرقت علمی می‌شود، از این دست هستند.

وقتی امکان بازتولید نتایج وجود نداشته باشد، پاسخ سردبیر در ابتدا مشخص نیست. ممکن است خطای انسانی باشد که در آن صورت با تصحیح کار مشکل برطرف می‌شود. اما اگر تخلف عمدی باشد، مقاله مسترد می‌شود. از آنجا که مقالات چاپ‌شدهٔ بسیاری وجود دارد، حتی پس از طرح نگرانی‌ها دربارهٔ مطالعات تکراری شکست‌خورده، به نظر می‌رسد سردبیرها ترجیح می‌دهند چنین مواردی را حمل بر خطای انسانی کنند (و از دعوای احتمالی حقوقی اجتناب کنند) تا اینکه مقاله‌ای را مسترد سازند (و خطر نزاع حقوقی را در صورت اشتباه انسانی بودن به جان بخرند). شوربختانه درصد استرداد به دلیل تخلف علمی، در حالی که در اصل خطای انسانی بوده، در حال افزایش است؛ پس تردید آشکار سردبیران در کل به نظر می‌رسد مفهوم اجتناب از درگیری را می‌رساند تا باور به صداقت نویسندگان.

شدت خطا

مجلات در آغاز به دنبال استرداد نیستند، زیرا استرداد به همان میزان که برای نویسنده خجالت‌آور است، برای مجله مایهٔ شرمساری است. اولین گزینه ترجیحا اعمال یکسری اصلاحات است. این در صورتی است که اشتباهات ساده‌ای در کار باشند مانند اشتباه در نام‌ها، آدرس‌ها، غلط‌های چاپی جامانده از بررسی‌ها، یا داده‌های جامانده، که در این مواقع یادداشتی در پی مقاله دربارهٔ اشتباهات آورده می‌شود. اما اگر هرگونه نشان از تخلف علمی جدی (مانند آنچه در بالا آمد) یا انطباق نداشتن به‌عمد در مقاله به چشم بخورد و مجله از آن اطمینان یابد، بلافاصله به استرداد ختم می‌شود.

برخورد با مقالهٔ مستردشده چگونه است؟

هرگاه از مقاله‌ای سلب اعتبار ‌شود، افراد مختلفی با این قضیه درگیر هستند. از مجله و سردبیر آن گرفته تا نویسنده و مؤسسه‌ای که او برای آن کار می‌کند تا نویسندگان و محققان دیگری که از آن مقاله استفاده می‌کنند. هر یک از این گروه‌ها برخورد متفاوتی با این مسئله دارند. در ذیل به این مسئله اشاره می‌شود.

برخورد مجله و سردبیر

لکهٔ ننگی که سلب اعتبار از یک مقاله متوجه مجله می‌کند، موجب می‌شود بسیاری از مجلات در این مورد تجدیدنظر کنند. دانشگاه‌ها و مجلات در انجام روند استرداد بسیار کند عمل می‌کنند، زیرا روند بررسی تخلف بسیار طولانی و وقت‌گیر است. گاهی مجلات پیش از پایان یافتن روند بررسی یادداشتی منتشر می‌کنند مبنی بر «ابراز نگرانی هیئت تحریریه». همین موضوع خود می‌تواند مشکلاتی به وجود آورد. اگر نتیجهٔ روند بررسی نشان دهد که تخلفی صورت نگرفته است، این موضوع می‌تواند به اعتبار مجله خدشه وارد کند. به همین دلیل مجلات اغلب تا نهایی شدن نتایج بررسی، دست به اقدامی نمی‌زنند.

مجلات مختلف جایگزین‌هایی برای استرداد یافته‌اند. گاه با توجه به میزان تخلفی که صورت گرفته ترجیح می‌دهند تنها مجموعه‌ای از اصلاحات را انجام دهند و از سلب اعتبار مقاله خودداری کنند. اما بسیاری از سردبیران و دانشمندان به این نکته نقد دارند، زیرا معتقدند در صورت تخلف، فرد متخلف باید بهای کار خود را بپردازد و اگر چنین نشود، کارهایی از این دست ادامه می‌یابد، حال آنکه آنچه جامعهٔ علمی به آن نیاز دارد، فضایی عاری از چنین مواردی است. از سویی برخی دیگر نیز بر این باورند که مجازات افرادی که مرتکب چنین تخلفاتی می‌شوند، وظیفهٔ مجلات نیست و باید چنین اقداماتی را به مراجع ذی‌صلاح سپرد.

مجله و سردبیر به‌محض برخورد با چنین مسئله‌ای ابتدا تلاش می‌کنند از آن اطمینان یابند. هرگاه این امر بر ایشان مسجل شد، از طریق مراجع قانونی اقدام می‌کنند و شواهد و مدارک موجود را تحویل می‌دهند و در صورت صدور حکم دادگاه از مقاله سلب اعتبار می‌شود. این مطلب باید به اطلاع نویسنده و سایر محققان برسد. مجله پس از اینکه حکم دادگاه را گرفت، مقاله را از نسخهٔ چاپی و پایگاه داده‌های خود حذف می‌کند. در برخی از موارد هم دادگاه در پی شکایت مجله، نویسندهٔ متخلف را وادار به پرداخت جریمه می‌کند. پس از انجام روند قانونی، مجله با چاپ غلط‌نامه‌ای به موارد تخلف اشاره می‌کند و تا حد ممکن در این زمینه به شفاف‌سازی می‌پردازد. بهتر است غلط‌نامه یا یادداشتی که در این زمینه به چاپ می‌رسد حاوی مطالب دقیق باشد. برخی بر این باورند که مناسب‌تر آن است که مجله اشاره کند که آیا تمام مطالب مقاله با مشکل روبه‌روست یا اینکه در طرح تنها بخش‌هایی از آن تخلف صورت گرفته است. این امر می‌تواند برای کسانی که پیش‌تر از آن مقاله استفاده کرده‌اند اهمیت داشته باشد. اما باید توجه داشت که بنا بر اطلاعیهٔ COPE (کمیتهٔ اخلاق در نشر) نمی‌توان تنها بخشی از مقاله را مسترد داشت و باقی آن را معتبر دانست.

برخورد نویسنده

برخورد نویسندگان می‌تواند متفاوت باشد. نویسندگانی که سهوا مواردی خلاف واقعیت را در مقالهٔ خود ذکر کرده باشند، تلاش خواهند کرد که در همان مراحل اولیه به دفاع از خود بپردازند و با اصلاح موارد موجود در مقاله از بروز مشکلات جلوگیری کنند.

گاه پیش می‌آید که مجله‌ای مقاله‌ای را مسترد می‌دارد، حال آنکه نویسنده تنها در برخی از محاسبات و یا آزمایش‌های خود اشتباه کرده است. در وهلهٔ اول تصور خواهد شد که برای همیشه به شهرت آن فرد خدشه وارد شده است و دیگر هرگز نخواهد توانست مطلبی را به چاپ برساند؛ اما می‌تواند چنین نباشد. گاه افراد می‌توانند با کمی زحمت و چاپ جوابیه و مقاله‌ای که ایراد موجود در مقالهٔ مستردشده را رفع ساخته است، بازگشتی موفقیت‌آمیز داشته باشند.

اما در صورت عمدی بودن مشکلات موجود در مقاله، خلافی صورت گرفته و نویسنده بی‌گمان مسئول است و باید پاسخگو باشد. متأسفانه در بسیاری از موارد نویسندگان مسئول سکوت می‌کنند و هیچ توضیحی در این زمینه نمی‌دهند.

برخورد مؤسسه‌ای که نویسنده برای آن کار می‌کند

هنگامی که مقاله یا مقالات نویسنده‌ای مسترد می‌شود، دانشگاه یا مؤسسه‌ای که آن فرد در آن مشغول به خدمت است هم تا حدودی مسئول شناخته می‌شود. در این‌گونه مواقع این مؤسسات در این زمینه تحقیق می‌کنند و با توجه به نتایج تحقیقات خود راهکار مناسب را در پیش می‌گیرند.

اگر مؤسسهٔ مذکور متقاعد شود که نکات مطرح‌شده تنها اشتباهاتی غیرعمدی بوده‌اند و آنچه در مقاله آمده ساختگی نیست، از کارمند خود حمایت می‌کند و در بازگرداندن اعتبارش به او یاری می‌رساند. مواردی از این دست را می‌توان در سایت RW[1] یافت که به گزارش استردادها می‌پردازد.

در مواردی که تخلفات فاحش و غیرقابل‌دفاع باشند، مؤسسه فرد را تا بررسی کامل، تعلیق می‌کند و در صورت اثبات اتهام او را برکنار می‌کند و اجازهٔ تدریس و فعالیت علمی از او سلب می‌شود.

برخورد محققان دیگر

محققان برای تحقیق دربارهٔ موضوع مورد نظر خود همواره به بررسی تحقیقات پیشین می‌پردازند، تا هم از نتیجهٔ مطالعات همکاران خود آگاه شوند و هم محدودهٔ کاری خود را مشخص سازند. برای انجام این کار از مقالات محققان دیگر استفاده می‌کنند و گاه در مقالهٔ خود به مقالات پیشین استناد می‌کنند یا حتی تحقیقات خود را بر آن پایه پیش می‌برند. اگر یک یا چندین مورد از آن مقالات، که به‌عنوان منبع در مقالهٔ این افراد آورده شده‌، مسترد شده باشد، اعتبار مقالهٔ مذکور نیز زیر سؤال می‌رود. گاه حتی چنین مواردی می‌تواند به سلب اعتبار از آن مقاله منجر شود. در مواردی هم شخصی ممکن است به مطالب مقاله‌ای استناد کند که از اطلاعات مقاله‌ای مستردشده استفاده کرده است. هرچند نگارندهٔ این مطلب کسی را نیافت که در چنین موردی دچار مشکل شده باشد، اما امکان آن چندان دور از ذهن نیست.

برای جلوگیری از چنین مواردی بهتر است هنگام انجام مطالعات خود از اعتبار مقالات اطمینان حاصل کنید. برای این کار می‌توانید به وبلاگی که ایوان اورانسکی و آدام مارکوس (retraction watch) ساخته‌اند و در آن پیگیر مقالات مستردشده هستند، مراجعه کنید و اطلاعات خود را در این زمینه به‌روز کنید.

جلوگیری از استرداد

امروزه مجلات مختلف در پی سیاست‌گذاری‌هایی هستند تا بتوانند به‌خوبی مقالاتی از این دست را شناسایی و از آن‌ها سلب اعتبار کنند. کارگروه‌های مختلف در اقصا نقاط جهان برگزار می‌شود، تحقیقات انجام می‌پذیرد و مقالاتی در این باره نوشته می‌شود. کارگاه‌های مختلف جنبه‌های متفاوت این پدیده را برای سردبیران برمی‌شمارند.

مجلات در پی این هستند که نام خود را تا حد ممکن از چنین مواردی دور نگه دارند. بسیاری از مجلات معتبر ضوابط داوری‌های خود را دشوارتر از پیش کرده‌اند؛ برای مثال آن‌ها نویسندگان را مجبور می‌کنند هنگام اقدام برای پذیرش مقاله‌شان، از مراحل بیشتری عبور کنند تا امکان تقلب کاهش یابد؛ یا تلاش می‌کنند با به‌روز کردن مداوم ایمیل‌های داوران از داوری‌های ساختگی جلوگیری کنند. در برخی از مجلات نیز گروه‌هایی تشکیل شده‌اند که تنها بر بررسی اعتبار مقالات تمرکز می‌کنند. اما تلاش این سازمان‌ها (در هر سطح که باشد) تنها همسو با منافع خودشان است و کاری بنیادین صورت نمی‌دهند.

جلوگیری از استرداد مقالات به معنای متوقف کردن روند آن با داوری سخت‌گیرانه یا هوشیاری ویراستاران نیست. بهتر است با آموزش صحیح افراد در دورهٔ تحصیل از بروز چنین مسائلی جلوگیری شود تا افراد حتی به سراغ کارهایی از این قبیل نروند. در اصل پایه‌ریزی اخلاق علمی باید از سنین کم و در سطوح پایین‌تر صورت بگیرد. اگر چنین مواردی از جوانی در افراد نهادینه شود، می‌توانیم امیدوار باشیم که مواردی از این دست دیگر پیش نیاید.

[1] Retraction watch