دستور خط فارسی
مقدمه
خط چهرهٔ مکتوب زبان است و همان‌گونه که زبان از مجموعهٔ اصول و قواعدی به نام «دستور زبان» پیروی می‌کند، خط نیز باید پیرو اصول و ضوابطی باشد که ما مجموع این اصول و ضوابط را «دستور خط» نامیده‌ایم.
خط فارسی، به‌موجب اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، خط رسمی کشور ماست و کلیهٔ اسناد رسمی و مکاتبات و کتاب‌های درسی باید به این خط نوشته شوند و طبعا چنین خطی باید قواعد و ضوابطی معلوم و مدون داشته باشد تا همگان با رعایت آنها، هویت خط را تثبیت کنند و محفوظ دارند. تدوین مجموعهٔ قواعد و ضوابط خط فارسی، مخصوصا در سال‌های اخیر که استفاده از رایانه در عرصهٔ خط و زبان روزافزون شده و حروف‌نگاری و صفحه‌آرایی و ویرایش و نمونه‌خوانی و تهیهٔ نمایه و کارهای بسیار دیگری در حوزهٔ نگارش و چاپ بر عهدهٔ رایانه قرار گرفته و درنتیجه دایرهٔ شاغلان به امر چاپ و تکثیر از حلقهٔ متخصصان سنتی این فن بسی فراتر رفته و فراخ‌تر شده، ضرورت و اهمیت بیشتری پیدا کرده است، چنانکه نگرانی بروز تشتت و اِعمال سلیقه‌های مختلف و متضاد نیز نسبت به گذشته افزایش یافته است.
در باب دستور خط فارسی، همواره اختلاف سلیقه و مشرب وجود داشته است؛ بعضی طرفدار باز گذاشتن دست نویسنده در انتخاب شیوهٔ نگارش هستند و حداکثر جواز و رخصت را تجویز کرده‌اند و بعضی دیگر، برعکس، گرایش به وضع قوانینی عام و قطعی و تخلف‌ناپذیر دارند و آرزو کرده‌اند که در عالم خط و کتابت نیز قوانینی شبیه قوانین حاکم بر ریاضیات حاکم باشد. از جهتی دیگر، برخی از اهل‌فن معایب و مشکلات موجود را در خط فارسی تا آن اندازه فراوان و جدی دانسته‌اند که رفع آنها را جز با افزودن و در کار آوردن حروف و علائم جدید میسر نمی‌دانند، و گروهی دیگر کمترین تحول و تبدلی را در خط فعلی نمی‌پذیرند و آن را به زیان زبان می‌دانند.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران، به‌حکم وظیفه‌ای که برحسب اساسنامهٔ خود در پاسداری از زبان و خط فارسی بر عهده دارد، از همان نخستین سال‌های تأسیس درصدد گردآوری مجموع قواعد و ضوابط خط فارسی و بازنگری و تنظیم و تدوین و تصویب آنها برآمد و در این کار راه میانه را برگزید و کوشید تا در تدوین «دستور خط فارسی» اعتدال را رعایت کند. نخستین‌بار، در سال 1372 به ابتکار جناب آقای دکتر حسن حبیبی، ریاست وقت فرهنگستان، کمیسیونی به مدیریت دکتر علی‌اشرف صادقی و سپس استاد احمد سمیعی، از اعضای پیوستهٔ فرهنگستان تشکیل شد. این کمیسیون، با تشکیل جلسات متعدد، دستور خط پیشنهادی خود را به شورای فرهنگستان تسلیم کرد و شورا با دقت و کندوکاو و جدیت بسیار، طی 59 جلسه، آن را مورد بحث و بررسی قرار داد. نظر شورا همواره بر آن بود که در تدوین و تصویب مجموعهٔ قواعد و ضوابط خط فارسی، از افزودن حرف و علامت جدید به مجموعهٔ حروف و علائم موجود خط فارسی پرهیز کند و همان‌گونه که در ضمن نخستین اصل از قواعد کلی دستور خط مذکور در این دفتر آمده است، سعی کرد تا چهرهٔ خط فارسی حفظ شود. این اعتدال و احتیاط ازآن‌جهت ضروری دانسته شد که به اعتقاد اعضای فرهنگستان، خط اصولا طبیعت و ماهیتی دارد بسی پیچیده‌تر از علائم علومی مانند ریاضیات و توقع قانونمندی مطلق و قاطع از خط داشتن و راه را بر هر گونه استنباط و سلیقه بستن با این طبیعت ناسازگار است.
علاوه بر این، فرهنگستان در بررسی و تصویب قواعد و ضوابط خط فارسی معتقد بوده است که تثبیت قواعد متعارف و کمابیش مرسوم خط فارسی، در اوضاع‌واحوال فعلی، ضروری‌تر و سودمندتر است از وارد کردن حرف و علامتی جدید که ممکن است با برانگیختن عقاید موافق و مخالف و صف‌آرایی و جبهه‌گیری، به اصل مقصود، که همانا تثبیت آن قواعد است، لطمهٔ جدی وارد کند.
فرهنگستان در پی آن بود که تا سرحد امکان خط فارسی را قانونمند و قاعده‌پذیر سازد تا از آشفتگی و هرج‌ومرج جلوگیری شود؛ اما از توجه به طبیعت خط به‌طور کلی، و به‌ویژه طبیعت خط فارسی، و نیز ذوق و سلیقه و پسند اهل‌فن غفلت نکرد، و هر جا اِعمال قانون را موجب پدید آمدن فهرست بالابلندی از استثناها دید، از تصویب و تجویز آن خودداری کرد، و با رعایت انعطاف، میدان را برای ذوق و سلیقه باز گذاشت.
پس از آنکه با بررسی‌های طولانی، اصلاحات لازم در پیشنهاد کمیسیون اولیه اِعمال شد، مجموعهٔ قواعد و ضوابط، پیش از تصویب نهایی، به‌صورت پیشنهاد، در دفتری به نام «دستور خط فارسی»* منتشر شد و به حضور استادان و صاحب‌نظران و معلمان و نویسندگان و عموم کسانی تقدیم شد که با شیوهٔ نگارش و املای خط فارسی سروکار دارند، تا با ملاحظهٔ آن، رأی و نظر خود را اعلام کنند و اگر در آن نقص یا خطایی می‌بینند متذکر شوند.
بسیاری از مؤسسات علمی و صاحب‌نظرانی که آن متن پیشنهادی را دریافت کرده بودند از سر لطف در آن تأمل کردند و با ارسال آرای خود فرهنگستان را در تهذیب و تکمیل این قواعد و ضوابط یاری کردند. در پایان مهلت مقرر، آرای رسیده، که بعضی متضمن اظهارنظرهای کلی و بعضی مشتمل بر جرح‌وتعدیل و نقد قواعد و ضوابط بود، برحسب نظم موجود در متن پیشنهادی تفکیک شد و یکجا در مجموعه‌ای نسبتا مفصل در اختیار اعضای شورای فرهنگستان قرار گرفت.
شورا بار دیگر بررسی دستور خط فارسی را در دستور کار خود قرار داد و با ملاحظهٔ همهٔ اظهارنظرهای صاحب‌نظران و نیز اعضای پیوستهٔ فرهنگستان، طی ده جلسه، به بازنگری در متن پیشنهادی اولیه پرداخت و سرانجام «دستور خط فارسی» را در جلسهٔ دویست‌ویازدهم خود، در تاریخ 30/4/80 تصویب کرد و آن را برای تأیید و تنفیذ به حضور ریاست محترم جمهور و ریاست عالیهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران تقدیم کرد.
در این مقدمه، توجه خوانندگان را، پیش از آنکه به قواعد خط فارسی مذکور در این دفتر نظر کنند، باید به چند نکته جلب کرد:
1. این مجموعه، در وهلهٔ اول، نه برای متخصصان زبان و ادبیات فارسی و زبان‌شناسان، بلکه برای مخاطبانی نوشته شده است که با زبان فارسی در حد عموم باسوادان و تحصیلکردگان جامعهٔ ما آشنایی دارند. به همین جهت، در نگارش آن سعی شده است تا از استعمال اصطلاحات و تعاریفی خودداری شود که فهم آن تنها برای متخصصان میسر است، و حتی‌الامکان از زبانی استفاده شود که برای عامهٔ باسوادان به‌آسانی قابل‌درک باشد. همین امر ممکن است ناگزیر سبب شده باشد که گاهی از دقت مطلب کاسته شود، و چون سهولت استفاده از قواعد و پرهیز از سنگینی و گرانباری مطالب اهمیت داشته است، از وضع قاعده برای بعضی از موارد استثنا خودداری شود، هرچند ممکن است متخصصان بتوانند در ضمن مباحث علمی خود با موشکافی برای آن استثناها نیز قاعده یا قواعدی وضع کنند.
2. در دهه‌های اخیر، بیشترین اختلاف‌نظر در باب شیوهٔ املای کلمات فارسی بر سر موضوع جدانویسی و یا پیوسته‌نویسی کلمات مرکب بوده است. فرهنگستان، چنانکه گفته شد، در این باب راه میانه را برگزیده و کوشیده است تا فقط مواردی را که جدا نوشتن و یا پیوسته نوشتن آنها الزامی است، تحت قاعده و ضابطه درآورد و شیوهٔ نگارش باقی کلمات مرکب را به ذوق و سلیقهٔ نویسندگان واگذار کند.
3. همهٔ مسائل و مشکلات خط فارسی در این دفتر مطرح نشده و آیین‌مند کردن اموری از قبیل نشانه‌گذاری یا سجاوندی و شیوهٔ ضبط اعلام خارجی به خط فارسی و یا آوانویسی کلمات فارسی به خط خارجی در این مجموعهٔ قواعد مورد نظر نبوده است.
4. شعر فارسی همه‌جا از قواعد و ضوابط عمومی دستور خط فارسی پیروی نمی‌کند و گهگاه به‌ضرورت، از قواعد دیگری پیروی می‌کند. این دستور خط نه برای شعر فارسی، بلکه برای نثر فارسی تدوین و تنظیم شده است؛ بنابراین، در آینده می‌توان آن را با ضمیمه‌ای متناسب با شعر فارسی تکمیل کرد.
5. سلیقه‌های خاص خطاطان، که از دیرباز در عرصهٔ هنر خوشنویسی در نگارش خط فارسی مرسوم و معمول بوده، از دایرهٔ بحث و بررسی بیرون نهاده شده است.
6. در بیان قواعد، چنانکه در تدوین متون قانونی مرسوم و متداول است، از ذکر علت خودداری شده، اما در بیان موارد استثنا، سعی شده است تا علت استثنا بیان شود.
7. برای روشن‌تر شدن مفاد قواعد در ذیل هر قاعده شواهدی ذکر شده است. در مواردی که برای قاعده استثنایی مقرر شده، فهرست بستهٔ تمام موارد استثنا به دست داده شده، و یا خود استثنا به‌صورت قاعده درآمده است.
8. هرجا قاعده‌ای ذکر شده است، آن قاعده معمولا با افزوده شدن اجزائی مانند «یای نسبت» و یا «های بیان حرکت» (های غیرملفوظ) به آخر کلمه، و در نتیجه طولانی‌تر شدن املای کلمه تغییر نمی‌کند. مثلاً اگر در نوشتنِ «همکار» به سبب تک‌هجایی بودن جزء دوم کلمه، حکم به اتصال دو جزء «هم» و «کار» داده شده است، این حکم با افزوده شدن «ی» در کلمهٔ «همکاری» نیز اِعمال می‌شود.
9. سعی شده است که «دستور خط فارسی» با جدول‌های متعدد و مفصلی همراه شود تا دستیابی استفاده‌کنندگان به همهٔ موارد آسان‌تر و سریع‌تر شود.
فرهنگستان از همهٔ کسانی که با ملاحظهٔ متن پیشنهادی اولیه دربارهٔ آن اظهارنظر کرده‌اند تشکر می‌کند، و به‌ویژه از مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، سپاسگزار است که نکته‌هایی در باب دستور خط فارسی متذکر شده‌اند.
همچنین از گروهی از استادان دانشگاه‌های اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی تهران، رشت، خمینی‌شهر و دهاقان، که نظر خود را بدون ذکر نام ارسال کرده‌اند، و نیز از آقایان و خانم‌ها دکتر محمدمهدی رکنی و دکتر مهدی مشکوة‌الدینی (از دانشگاه فردوسی مشهد)، دکتر غلامحسین غلامحسین‌زاده (از دانشگاه تربیت مدرس)، دکتر کتایون مزداپور و دکتر ایران کلباسی (از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، دکتر علی‌اکبر ترابی (از دانشگاه صنعتی سهند تبریز)، دکتر بهروز ثروتیان و دکتر مصطفی ذاکری، دکتر رحمان مشتاق‌مهر (از دانشگاه تربیت معلم تبریز)، دکتر مرتضی کاخی (از انتشارات امیرکبیر)، مهندس احمد منصوری (از انتشارات فرهنگان)، سرتیپ غلامرضا زندیان (از دفتر واژه‌گزینی نیروهای مسلح)، محمدرضا زرسنج (از آموزش‌وپرورش استان فارس)، علی شریفی (از دفتر مجلات و نشر شاهد)، علی مصریان و محمدرضا طاهرزاده و جاوید جهانشاهی و ناصر داور و عباس معارفی و بتول کرباسی، و از استادان دکتر جلال متینی (مقیم ایالات‌متحدهٔ امریکا)، دکتر کاظم ابهری (مقیم استرالیا) و سید مصطفی هاشمیان (مقیم بلژیک)، که با ارسال نقد و نظر خود در تدوین این مجموعه سهیم بوده‌اند تشکر می‌کند.
فرهنگستان در تدوین این مجموعه وام‌دار همهٔ کسانی است که در دهه‌های گذشته و سال‌های اخیر در این باب تلاش کرده‌اند، و مخصوصا از استادان احمد سمیعی (گیلانی) و ابوالحسن نجفی، از اعضای پیوستهٔ فرهنگستان، که در تألیف این دفتر سهمی عمده بر عهده داشته‌اند تشکر می‌کند. از آقای دکتر حسین داودی و خانم زهرا زندی‌مقدم نیز که در تکمیل و تنظیم این مجموعه تلاش کرده‌اند سپاسگزار است و یاد استادان درگذشته، مرحوم دکتر مصطفی مقربی و مرحوم دکتر جعفر شعار را گرامی می‌دارد.*
امید است انتشار «دستور خط فارسی» انتظار همهٔ کسانی را برآورد که خواهان آیین‌مندی و انضباط بیشتر خط فارسی‌اند و گامی در راه استواری پایه‌های زبان و خط فارسی محسوب شود.
غلامعلی حداد عادل
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی
باسمه‌تعالی
مقدمهٔ چاپ چهارم
با استقبالی که از کتاب دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد، این کتاب در مدتی به نسبت کوتاه به چاپ چهارم رسید. مزیت این چاپ بر چاپ‌های قبلی آن است که برخی از اظهارنظرهای رسیده در فاصلهٔ چاپ دوم تا چاپ حاضر، دیگربار مورد بحث و بررسی گروه دستور فرهنگستان قرار گرفت و نتیجهٔ بررسی در ماه‌های نخستین سال 1384 در شورای فرهنگستان مطرح شد، و بر اساس آخرین نظریات اعضای شورا، در متن قبلی تجدیدنظر شد و برخی اصلاحات جزئی که موجب روشن‌تر شدن قواعد می‌شد، در متن حاضر جانشین توضیحات پیشین شد.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی لازم می‌داند که بار دیگر از همهٔ صاحب‌نظرانی که وی را در به انجام رساندن این امر مهم یاری کرده‌اند سپاسگزاری کند. امید است که این دستور خط، با پیگیری دستگاه‌های دولتی دارای انتشارات، و به‌ویژه با عنایت و نظارت کامل وزارت آموزش‌وپرورش که بیشترین متون درسی را همه‌ساله در اختیار دانش‌آموزان تا پایان دورهٔ دبیرستان قرار می‌دهد، و نیز ناشران دولتی کتاب‌های درسی و تحقیقی مربوط به آموزش عالی، در ظرف مدتی کوتاه به‌صورت دستور خطی درآید که همگان، به‌خصوص دانش‌آموزان و دانشجویان را، که نویسندگان و فرهیختگان و دانشمندان سال‌های آینده‌اند، از ناهماهنگی‌های کنونی در زمینهٔ دستور خط فارسی رهایی بخشد.
بی‌شک، حتی در کارهایی که جنبهٔ «بایدونباید» دارد نیز می‌توان در موارد لازم تجدیدنظر کرد، اما بدین بهانه نباید تدوین قواعد را به عهدهٔ تعویق افکند. درواقع، باید از نتیجه‌ای استقبال کرد که حداقل برای مدتی معین راهگشاست. دستور خط فارسی واحد، سبب می‌شود بتوان از قابلیت‌های رایانه‌ای برای ایجاد کتابخانه‌های گستردهٔ رقومی (دیجیتالی) بهره گرفت، و همین امر، به‌تنهایی برای اثبات لزوم و ضرورت پذیرش یک شیوهٔ واحد کفایت می‌کند، و فرهنگستان امیدوار است که از یاری همگان در رواج کامل این «دستور خط» بهره‌مند شود.
حسن حبیبی
رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی
دیدگاه‌ها