سیستم DOI یا Digital Object Identifier System چیست؟
به عنوان یک پژوهشگر، استاد دانشگاه، عضو هیئت علمی، یک ناشر یا عضو هیئت تحریریۀ یک مجله ممکن است به دفعات با واژۀ DOI برخورد کرده باشید. در این مطلب قصد داریم علاوه بر ارائۀ توضیحاتی دربارۀ DOI و ذکر مزیت‌های آن، به شرح روش استفاده از این شناسه نیز بپردازیم.
تاریخچه DOI
DOI در سال ۱۹۹۶ توسط سازمان پیشبرد تحقیقات ملی آمریکا CNRI طراحی شد و هم اکنون تحت نظارت International DOI Foundation اداره می‌شود. این کد توسط سازمان بین‌المللی استانداردسازی ISO نیز جهت شناسایی اسناد الکترونیکی مورد شناسایی قرار گرفته است.
در وب سایت رسمی این بنیاد نوشته است:
این وب سایت متعلق به بنیاد بین‌المللی DOI است. یک سازمان غیرانتفاعی که مدیریت نمایندگی‌های صدور خدمات DOI را بر اساس استاندارد ISO 26324 برای سیستم DOI بر عهده دارد. سیستم DOI یک زیرساخت فنی و اجتماعی برای ثبت و استفاده از شناسه‌‌های تعاملی پایدار که DOI نامیده می‌شود را در شبکه‌های دیجیتال فراهم میکند.
DOI مخفف کلمۀ Digital Object Identifier System به معنای «شناسۀ دیجیتال شی» است. این شناسه یک رشتۀ الفبایی منحصر به فرد است و توسط بنیاد بین المللی DOI ثبت می‌شود. این شناسه به محصولات دیجیتالی اختصاص داده می‌شود. محصولات دیجیتال شامل، فیلم، متن، صدا، تصویر و هر شی دارای هویت مجزاست که به‌وسیله رایانه پردازش شده است.
DOI شامل یک رشته کاراکتر است که با پیشوند آن، میتوان به اطلاعات تولیدکنندۀ محصول و با پسوند آن به اطلاعات خود محصول دسترسی پیدا کرد. تولیدکننده، پس از نشر محصول، می‌تواند برای آن DOI تعریف کرده و محصول را در بازار عرضه نماید. در حقیقت DOI بارکدی است که با استفاده از آن میتوان به شیوه‌ای راحت‌تر محصولات الکترونیکی را در بازار پیدا و از اعتبار آن اطمینان حاصل کرد. همین امر امروزه فعالان بازارهای دیجیتالی را به استفاده از این بارکد علاقه‌مند کرده است. از DOI میتوان برای انواع محصولات دیجیتالی مانند محصولات هنری، کتاب‌های دیجیتالی و ... سود برد.
در ایران از این بارکد تنها برای مقالات استفاده می‌شود. ناشران برای پیشرفت شاخص‌های کیفی و کمی مقالات و مجلات خود، از این تکنولوژی سود می‌برند. از آنجا که درج DOI مقالات را منحصر به فرد می‌سازد، با درج این کد به طور رسمی قسمت عمده‌ای از مراحل ارتقا و استانداردسازی مجله انجام می‌شود و همین امر شانس نمایه‌سازی را افزایش می‌دهد. این کد اغلب برای شناسایی محتوا و دسترسی مستقیم و آسان‌تر به لینک آن اثر در اینترنت، اختصاص داده می‌شود و می‌تواند قابلیت جستجوی بهتری را در وب‌سایت برای مقالات فراهم کند. در سال‌های اخیر و با استقبال ناشرین و کادر مجلات علمی این کد به اکثریت مقالات در ایران نیز اختصاص داده می‌شود. DOI را میتوان در قسمت‌هایی از بالا و یا پایین صفحۀ اول مقاله، مشاهده کرد.
تا به امروز ده شرکت وجود دارند که برای محصولات دیجیتالی DOI صادر می‌کنند. این ده شرکت عبارتند از: CrossRef, medra, Kisti, Publications Office, Japan Link Center, EIDR, ISTIC, Datacite,CNKI, Airiti. Inc. به گفتۀ International DOI Foundation این ده نماینده تا سال 2018 موفق شده‌اند بیش از 100 میلیون شناسه دیجیتال شی یا DOI صادر کنند.
شما در سایت The DOI® System به آدرس اینترنتی https://www.doi.org به راحتی می‌توانید تمام یا بخشی از یک مرجع را برای یافتن DOI مربوطه وارد کنید. جهت استفاده از این وب سایت کافیست در قسمت Resolve a DOI Name آدرس DOI اختصاص یافته شده به محصول خود را وارد کنید.
شکل 1. محیط وب سایت اصلی DOI نشان داده شده است. این تصویر مربوط به بهمن ماه 1397 است.
شکل 2. با وارد کردن شناسه DOI می‌توانید اطلاعات مربوط به محصول خود را بدست آورید و یا به صفحه آنلاین محصول متصل شوید.
مزایای DOI
داشتن DOI به معنای داشتن شناسه‌ای دائمی برای همۀ مقالات است و باعث جذب ترافیک بیشتر و موثرتر برای مقالات می‌شود. وجود DOI می‌تواند منابع را به هایپر لینک تبدیل کند و از خطاهای انسانی یا اشتباهات تایپی در Reference دهی جلوگیری کند. لازم به ذکر است که بالارفتن ترافیک مقالات موجب افزایش مشاهده‌پذیری آنها و بهینه‌سازی جستجو در محیط وب می‌شود و در همین راستا شانس مقالات برای گرفتن استناد افزایش می‌یابد. افزایش تعداد استنادات باعث ارتقای شاخص واقعی علم سنجی برای محققین و مالکین حقوقی مقالات می‌شود.
وجود DOI باعث می شود که شمارش واقعی تعداد ارجاعات به مقالات و در نتیجه قدرت نفوذ و یا همان Impact Factor مجلات به صورت واقعی محاسبه شود. همین امر موجب شده است که در سال‌های اخیر داشتن DOI به یکی از دلایل انتخاب مجله از سوی نویسندگان بدل شود. از آنجا که وجود DOI حضور دائمی و دسترسی راحت را برای همگان فراهم می‌آورد، نویسندگان در پی این هستند که مقالات خود را برای مجلاتی بفرستند که چنین حاشیۀ امنی برای آرشیو خود فراهم آورده‌اند.
نکات احتیاطی
به عنوان دست‌اندرکار یک مجله باید به سراغ موسساتی بروید که قابلیت صدور این کد را دارند. هرگاه مقالات را منتشر کردید، می‌توانید برای آن درخواست درج DOI کنید. برخی از موسسات مختلف کدهای رشته‌ای مختلفی برای شناسایی مقالات می‌سازند. اما این رشته‌ها واقعی نیستند و کارایی لازم را ندارند. وجود زیرساخت‌های قدرتمند آنلاین برای پایداری لینک‌های DOI الزامی است. در حال حاضر شرکت CrossRef آمریکا، قدرتمندترین زیرساخت را فراهم کرده و تقریبا بر کار 9 نماینده دیگر نیز نظارت کرده و اطلاعات آنها را نیز در پایگاه‌های خود اضافه میکند. این مسئله برای جلوگیری از همپوشانی و ایجاد یک بانک داده بزرگ از اطلاعات دیجیتالی جهان است. امروزه باتوجه به قدرت CrossRef میتوان گفت که کدها تنها زمانی از اعتبار برخوردارند که توسط شرکت CrossRef تایید شوند. در غیر اینصورت آنچه به صورت کد برای مقاله و یا هر محصول الکترونیکی دیگری تعریف شود، دارای لینک درستی نخواهد بود و هرگز آن پشتیبانی لازم را نخواهند داشت. پس باید در هنگام دریافت خدمات از شرکت‌ها و موسسات به این نکته توجه داشته باشید که این رشته کد لینکی بسیار قوی است و که حتی با تغییرURL هم قابل پیگیری است.
البته شناساگرهای دیجیتالی متفاوتی برای مقالات وجود دارند. موسسات آمریکایی تنها به DOI بسنده نکرده و سازکارهای جهانی دیگری مانند PMID نیز ساخته شده است. این کد توسط کتابخانه ملی آمریکا به متونی که وارد این کتابخانه می‌شوند، تخصیص داده می‌شود. اما DOI به دلیل زیرساخت‌های پیش‌بینی شده برای آن امروزه از محبوبیت بسیار بیشتری برخوردار است. نرم‌افزارهایی نیز طراحی شده‌اند که این این شناساگرها را به آن دیگری تبدیل میکند (DOI Convertor). موسسۀ فرنام یکی از ارائه‌دهندگان خدمات DOI در ایران است. برای سفارش DOI محصول خود به این لینک مراحعه کنید.
نام‌گذاری و معرفی بخش‌های مختلف لینک DOI
prefix/suffix
همان طور که در شکل زیر مشاهده می‌کنید، کدهای DOI دارای قسمت‌های مختلفی هستند. این کدهای سه بخشی، از سیستم Handle System استفاده می‌کنند. در مطالعات آتی درباره این سیستم و تاریخچه بوجود آمدن آن، صحبت خواهیم کرد.
اما بخش اول کدهای DOI مربوط به Resolver Sevice است که توسط بنیاد بین امللی DOI پشتیبانی می‌شود. کار اصلی این بنیاد هماهنگ کردن متادیتاها برای تشخیص توسط سیستم‌های مختلف است. لذا تا جایی که نویسنده مطالع است، این بنیاد وظیفه شناسایی و تطابق تمام کدها را بر عهده دارد.
بخش دوم مربوط به شناسه نماینده است که توسط یکی از ده موسسه ای که قبلا معرفی کردیم، صادر می‌شود. بحث‌های گوناگونی بر سر ارزش این شناسه در ایران و حتی در بین خود نمایندگان وجود دارد. آنچه مشخص است، تمام این شناسه‌ها توسط بنیاد DOI به رسمیت شناخته شده و با سازوکار یکسان، کار می‌کنند.
بخش سوم، مهم‌ترین قسمت لینک DOI است. این قسمت که suffix نامیده می شود، حاوی اطلاعات اصلی اثر است. نام ناشر وابسته به نام مجله است. نام اثر، نویسنده (گان)، شماره صحفات، آدرس نویسندگان در این قسمت مشخص می‌شود.
در نهایت سوال مهمی که برای استفاده کنندگان از سرویس‌های DOI مطرح است:
هر قسمت از کد DOI را چه کسی صادر میکند؟
بخش اول یا Resolver یک کنوانسیون جهانی است که مورد قبول تمام نمایندگان قرار گرفته است. پس اعتبار بخش اول را تمام نمایندگان ایجاد می‌کنند.
بخش دوم، خود شامل دو قسمت است. Directory indicator و Prefix دربارۀ Prefix صحبت کردیم. گفتیم که این بخش توسط بنیاد جهانی صادر شده و به هر نماینده تخصیص داده شود. به عنوان مثال شرکت کراس رف، قسمت Prefix را به نمایندگان خود در هرجای جهان واگذار میکند تا آنها بتوانند به عنوان نماینده، اطلاعات ناشران، مجلات و تهیه کنندگان اثر را جمع آوری کنند.
قسمت Directory indicator یک بخش ثابت است. اگر شما در زمینه صدور DOI جز نمایندگان اصلی باشید، این بخش توسط بنیاد DOI به شما تخصیص داده می‌شود. اینکار دسته بندی مطالب نمایندگان اصلی را مشخص میکند. همان طور که مشاهده می‌کنید بر خلاف تصور رایج که فلان نماینده از یکی دیگر بهتر است، این دسته بندی نشان می‌دهد که تمام نمایندگان در یک سطح هستند. در نهایت پایگاه داده تمام ده نماینده یک پایگاه داده است که توسط CrossRef ذخیره شده و در اختیار بنیاد بین امللی DOI قرار می‌گیرد.
شاید از نگاهی خاص بتوان گفت که تمام نه شرکت نماینده صدور DOI زیر مجموعه ابرشرکت CrossRef هستند.
بخش سوم، تماما توسط نماینده ساخته می‌شود. برای ساختن این بخش، نماینده باید عنوان اثر، لینک آنلاین، لینک اصل اثر، نام نویسندگان و آدرس علمی آنها، شماره صفحات (اگر متن است) را درج کند. اگر DOI مربوط به فیلم یا صوت باشد، نیز موضوع همین طور است. اما میتوان از آپلود اصل اثر صرف نظر کرد و عوامل دست اندرکار را ارسال کرد.
گردآوری: مهرین نظری | ویراستاری: عاطفه غفوری
دیدگاهها