راهنمای نمایه‌سازی نشریات در پایگاه‌های معتبر علمی
(قسمت اول)
پیشگفتار
یکی از مؤلفه‌های پژوهش توجه به پیشینه و سابقهٔ آن است. بدون توجه به تحقیق‌های علمی صورت‌گرفته، انجام تحقیق علمی صرفا تکرار مکررات و اتلاف زمان و سرمایه است. مطمئنا آگاهی از نتایج پژوهش‌های علمی سایر محققان، که در حوزۀ علمی ما فعالیت می‌کنند، ضمن افزایش آگاهی، در انجام تحقیق‌های جدیدتر به ما بصیرت می‌بخشد. داشتن بصیرت کافی پیش از انجام آزمایش یا تحقیق علمی، چراغ راهی خواهد بود تا بتوانیم به روشی مناسب‌تر و درست‌تر فرضیه‌ها و ایده‌های خود را به بوتۀ آزمایش بگذاریم.
با این مقدمه مشخص می‌شود که وجود بانک جامع اطلاعاتی از تحقیق‌های علمی صورت‌گرفته تا چه اندازه می‌تواند لازم و کارگشا باشد. محقق زمانی می‌تواند پژوهشی دقیق و نیازمحور را انجام دهد که به منابع علمی خوب و جامعی دسترسی داشته باشد. در این میان، نقش پایگاه‌های اطلاعاتی پررنگ می‌شود. با نگاهی دقیق‌تر به این پایگاه‌های اطلاعاتی، متوجه می‌شویم که این پایگاه‌ها نیز خود مجموعه‌ای از منابع خرد ازجمله کتاب‌ها و نشریات علمی هستند که ممکن است در هر جایی از این کرۀ خاکی چاپ و منتشر شده باشند. این امر گواهی بر نقش بسزای نشریات علمی در تکمیل هرچه بیشتر این بانک جامع اطلاعات است. نقش نشریات علمی از زمانی شروع می‌شود که تلاش می‌کنند با بررسی و چاپ مقالات علمی پژوهشگران و محققان، جامعۀ علمی را از یافته‌های جدید علمی باخبر سازند. زبان علم زبان مشترک بین محققان و پژوهشگران کشورهای مختلف جهان است. وقتی نشریات علمی بر اساس قواعد مشخص و در قالب مقالۀ علمی یافته‌های علمی را چاپ و در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی نمایه سازند، درواقع مرزهای جغرافیایی را در هم نوردیده و مسیر پیشرفت و ترقی را هموارتر ساخته‌اند.
واقعیت دنیای امروز ما حکایت از آن دارد که با گسترش علوم رایانه‌ای و ظهور اینترنت، دیگر جایی برای بیانات محدود وجود ندارد. اگر مقاله‌ای ارزش چاپ شدن در نشریه‌ای علمی را دارد، محدود ساختن آن به یک منطقۀ خاص جغرافیایی چندان منطقی و منصفانه نیست. این مطلب نشانگر اهمیت نمایه‌سازی نشریات علمی در پایگاه‌های معتبر دنیاست. زمانی که یک نشریه می‌تواند مخاطب جهانی داشته باشد، محدود ساختن آن به یک منطقۀ جغرافیایی کوچک‌تر در حد یک کشور، نه به صلاح علم است و نه به صلاح آن نشریه. موضوعی که حتی در اسناد بالادستی کشور نیز به آن توجه ویژه شده است، به گونه‌ای که در برنامۀ پنج‌سالۀ ششم توسعۀ کشور مقرر شده است تا پایان برنامۀ ششم، تعداد نشریات ایرانی در فهرست گزارش استنادی نشریات در پایگاه تامسون رویترز به ۷۰ نشریه با ضریب تأثیر بالا ارتقا یابد، همچنین در نقشۀ جامع علمی کشور مقرر شده تعداد نشریات ایرانی با نمایۀ بین‌المللی معتبر به ۱۶۰ نشریه با ضریب تأثیر بیش از ۳ افزایش یابد.
در حال حاضر نزدیک به 2000 نشریۀ علمی در کشور در حال انتشار است، اما تعداد بسیار معدودی از این نشریات در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی حضور دارند. طبق گزارش استنادی نشریات که در سال ۲۰۱۶ در پایگاه تامسون رویترز منتشر شد تنها ۴۵ نشریۀ ایرانی در فهرست نشریات JCR این پایگاه حضور داشتند، همچنین در آماری که پایگاه اسکاپوس اعلام کرد تنها ۱۴۰ نشریۀ ایرانی در این پایگاه ثبت شده‌اند؛ یعنی عددی کمتر از ۸ درصد کل نشریات علمی کشور. اما علت حضور کمرنگ نشریات ایرانی در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی چیست؟ آیا مقالات علمی چاپ‌شده در نشریات ایرانی ارزش مطرح شدن در سطح جهان را ندارند؟ یا علت این حضور کمرنگ انتشار نشدن تمام نشریات علمی داخل کشور به زبان انگلیسی است؟ یا دلایل دیگری مطرح است همچون ناآشنایی با مبحث نمایه‌سازی و نحوۀ نمایه ساختن نشریات در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی یا بیگانه بودن با استانداردهای اولیۀ لازم برای نمایه‌سازی؟ شاید نیز دلایل ناشناختهٔ دیگری وجود دارد که باید درصدد فهم آنها و یافتن راه‌حلی برای رفع آنها برآییم. رسیدن به پاسخی مناسب برای سؤالاتی ازاین‌دست می‌تواند گره‌گشای این مشکل اصلی در بحث نشریات علمی باشد.
وجود هزاران مقاله از دانشمندان و محققان ایرانی در نشریات معتبر بین‌المللی با ضریب تأثیر بالا و قرار گرفتن صدها مقاله از بین این مقالات در میان صد مقالۀ داغ و پراستناد هرسال، نشان از این واقعیت دارد که تحقیقات علمی محققان و پژوهشگران ایران، اگر پیشگام در عرصۀ علوم جدید نباشد، حداقل کم‌اهمیت‌تر از تحقیقات محققان سایر کشورها نیست. بر همین اساس نمی‌توان گفت کم‌ارزش بودن مقالات ما دلیلی بر حضور کمرنگ آنها در بحث نمایه‌سازی باشد. در زمینۀ زبان انتشار نشریات نیز باید متذکر شد به‌طور مثال از بین ۱۲۴۴ نشریۀ علمی که تا پایان تیرماه ۱۳۹۶ از کمیسیون نشریات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری موفق به اخذ اعتبار علمی شده‌اند، ۱۰۳۸ نشریه به زبان فارسی و ۲۰۴ نشریه به سایر زبان‌ها منتشر می‌شوند که از میان همین ۲۰۴ نشریه، ۱۹۰ نشریۀ علمی به زبان انگلیسی است. بنابراین اگر قرار بود زبان انتشار دلیل اصلی حضور کمرنگ نشریات ما در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی باشد باید حداقل ۱۹۰ نشریه بتوانند در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی نمایه شوند.
بررسی سایت نشریات علمی و همچنین مصاحبۀ حضوری با سردبیران و متولیان نشریات حکایت از آن دارد که ناآشنایی متولیان نشریات علمی با بحث نمایه‌سازی و استانداردهای آن، بیگانه بودن با نحوۀ ثبت‌نام در پایگاه‌های معتبر و از همه مهم‌تر آشنا نبودن با پایگاه‌های نمایه‌ساز نشریات علمی، دلایل اصلی پررنگ نبودن حضور نشریات در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی است.
کمیسیون نشریات وزارت علوم برای رفع این مسئله اخیرا اقداماتی انجام داده است؛ از قبیل راه‌اندازی واحد نمایه‌سازی نشریات علمی در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی، برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای آشنایی سردبیران و متولیان نشریات علمی و همچنین تدوین شیوه‌نامۀ تشویق نشریات علمی نمایه‌شده در نمایه‌های معتبر بین‌المللی. این اقدامات موجب شد تحرکی در میان متولیان نشریات علمی ایجاد شود تا در جهت استانداردسازی و نمایه‌سازی نشریات خود گام بردارند، به‌نحوی‌که درنتیجۀ این اقدامات حداقل ۱۸ نشریۀ علمی در سال ۱۳۹۵ در بخش ESCI پایگاه تامسون رویترز ثبت شدند.
بر همین اساس و به دنبال فراهم شدن شرایط مناسب برای نمایه‌سازی بیشتر نشریات علمی در پایگاه‌های معتبر علمی، کمیسیون نشریات علمی وزارت علوم در نوشتار حاضر تلاش کرده است با معرفی اصول اولیه و استانداردهای لازم برای نمایه‌سازی، معرفی پایگاه‌های معتبر بین‌المللی نمایه‌سازی نشریات و همچنین بیان نحوۀ ثبت‌نام در این پایگاه‌های معتبر، گامی اساسی و بنیادی در این زمینه بردارد. اثر حاضر بر مبنای بررسی مستقیم پایگاه‌های معتبر بین‌المللی و بر اساس قوانین و اصول بیان‌شده در این پایگاه‌ها تدوین‌شده است. در این اثر تلاش شده است با زبانی ساده و به همراه تصاویر مربوطه، مراحل ثبت‌نام در این پایگاه‌ها به‌صورت کامل بیان شود تا متولیان نشریات بتوانند به‌راحتی در این پایگاه‌ها ورود پیدا نمایند و مراحل ثبت‌نام و نمایه‌سازی نشریات خود را انجام دهند.
مقدمه
یکی از رسالت‌های اصلی نشریات علمی، ثبت و نشر یافته‌های علمی محققان با توجه به موضوع و حوزۀ هر نشریه است. مطمئنا این رسالت زمانی به حد کمال و تعالی خود خواهد رسید که بتواند مخاطبان بیشتری را در جریان این یافته‌ها قرار دهد. در عصر گذشته چاپ کاغذی نشریات به نحوی محدودیت‌هایی را برای نشریات چه از نظر تعداد نسخ چاپی و چه از نظر حجم مطالب ایجاد می‌کرد اما در عصر حاضر، یعنی عصری که در آن شبکه‌های دنیای مجازی و همچنین شبکه‌های گستردۀ اینترنت در همه‌جا به فراوانی و آسانی دردسترس است، این محدودیت‌ها کاملا برداشته شده است.
در دنیای امروز رواج واژه‌هایی همچون نمایه‌سازی، استناددهی و ضریب تأثیر برای نشریات علمی، حکایت از وجود نوعی تأثیر متقابل بین نشریات و مخاطبان دارد. نمایه شدن نشریات علمی در پایگاه‌های معتبر جهانی به‌منظور تداوم نشر یک نشریه، امری ضروری و حیاتی است. اما اینکه برای نمایه شدن نشریات علمی چه کارها و اقداماتی باید صورت بگیرد ازجمله مسائلی است که نشریات باید به آن توجه کنند. برای این منظور کمیسیون نشریات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در جهت کمک به توانمندسازی نشریات برای حضور در عرصه‌های بین‌المللی و همچنین نمایه شدن آنها در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی اقدام به تدوین نوشتار حاضر کرده است.
اهمیت نمایه‌سازی
منظور از نمایه‌سازی یک نشریه به‌صورت کلی فراهم ساختن شرایطی است که عنوان نشریه در سایت‌ها و پایگاه‌های مختلف عمومی و تخصصی دیده شود. ناگفته پیداست که هرچه عنوان نشریه بیشتر دیده شود، تعداد بازدیدکنندگان از سایت نشریه بیشتر خواهد شد و همین امر موجب می‌شود محققان بیشتری با نشریه آشنا شوند و در صورت تمایل، مقالات خود را برای چاپ به آن نشریه ارسال کنند. مطمئنا هرچه استناد به مقالات چاپ‌شده در یک نشریه بیشتر باشد حکایت از مقبولیت بیشتر نشریه در بین محققان آن رشته دارد.
ازآنجایی‌که بیشتر نشریات علمی به‌صورت تخصصی هستند، مخاطبان نشریه نیز افراد خاصی هستند، بنابراین اینکه نشریه در چه پایگاهی نمایه می‌شود بسیار مهم است. هرچه نشریه در پایگاه‌های معتبرتر و شناخته‌شده‌تر نمایه شود، به همان میزان بیشتر مورد بازدید مخاطبان اصلی خود قرار خواهد گرفت. اما سؤالاتی که در این مسیر ممکن است برای ما پیش بیاید عبارت‌اند از:
1. برای نمایه کردن نشریۀ خود به چه چیزهایی نیازمندیم؟
2. برای شروع به کار چه اقداماتی باید انجام دهیم؟
3. چگونه نشریۀ خود را به مخاطبان واقعی معرفی کنیم؟
4. در کدام پایگاه‌ها می‌توانیم نشریۀ خود را نمایه کنیم؟
5. تفاوت پایگاه‌های نمایه‌سازی در چیست؟
و سؤالاتی از این دست که تلاش می‌شود در این نوشتار به آنها پرداخته شود.
مطمئنا برای شروع به کار، نشریه باید یکسری اصول و قواعد را رعایت کند. به‌عبارت‌دیگر، لازم است ابتدا با استانداردهای اولیه و عمومی که در اکثر پایگاه‌های نمایه‌سازی مورد توجه قرار می‌گیرند، آشنا شویم تا پس از به‌کارگیری آنها، درخواست‌های نمایه‌سازی نشریۀ خود را در پایگاه‌های مختلف به ثبت برسانیم.
استانداردهای اولیۀ یک نشریه در اغلب پایگاه‌های نمایه‌سازی
همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، در نوشتار حاضر تلاش شده نکات مبهم در خصوص مراحل و شرایط نمایه شدن رفع شود و حداقل‌هایی که یک نشریه برای نمایه‌سازی باید رعایت کند ذکر شود. این حداقل‌ها عبارت‌اند از:
1. داشتن عنوان مشخص و گویا
2. داشتن عنوان انگلیسی مشخص و گویا (درصورتی‌که نشریه به زبانی غیر از زبان انگلیسی منتشر می‌شود)
3. داشتن عنوان مخفف به‌صورت واحد (یونیک)
4. داشتن آرم مشخص (این آرم می‌تواند آرم صاحب‌امتیاز یا آرم اختصاصی خود نشریه، یا هردو باشد)
5. داشتن سردبیر و هیئت تحریریۀ مشخص
6. داشتن شمارۀ شاپا (ISSN) چاپی یا الکترونیکی
7. داشتن وب‌سایت تخصصی و استاندارد (با توجه به اینکه تعریف و شاخص‌های سایت استاندارد بسیار است، در جای مناسب به تعریف آن خواهیم پرداخت)
8. داشتن دورۀ تناوب انتشار مشخص
9. انتشار به‌موقع و بدون تأخیر
10. داشتن حداقل ۲۰ مقاله در شمارگان چاپ‌شده در طول یک سال انتشار نشریه
11. داشتن مقالات استاندارد که تمامی بخش‌بندی‌های آن به‌صورت یکسان باشد
12. داشتن یک راهنمای کامل و استاندارد برای تألیف مقالات
13. پایبندی به اصول اخلاقی و نشر مطابق با استانداردهای جهانی مرتبط
14. داشتن چکیدۀ انگلیسی (در صورتی که نشریه به زبانی غیر از زبان انگلیسی منتشر می‌شود)
15. استفاده از اعضای هیئت‌علمی خارجی با تنوع کشوری در تیم هیئت تحریریه و تیم مشورتی نشریه
16. داشتن حوزۀ جذب مشخص برای مقالات
17. داشتن فرآیند بررسی و داوری مشخص مقالات
منبع: وب‌سایت بانک نشریات وزارت علوم
دیدگاهها