منشور اخلاقی نشریات علمی ـ پژوهشی دانشگاه پیام نور
این منشور تعهدنامه‌ای است که برخی حدود اخلاقی و مسئولیت‌های مربوط به انجام فعالیت‌های علمی ـ پژوهشی و چاپ آن‌ها در نشریات را ترسیم می‌کند تا از بروز تخلفات پژوهشی آگاهانه یا ناآگاهانۀ نویسندگان مقالات پیشگیری کند.
این منشور برگرفته از «منشور و موازین اخلاق پژوهش» مصوب معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران، موازین انتشاراتی پذیرفته‌شدۀ بین‌المللی، و تجربیات موجود در حوزهٔ نشریات علمی ـ پژوهشی است.
مقدمه
نویسندگان، داوران، اعضای هیئت تحریریه و سردبیران نشریات موظف هستند تمام اصول اخلاق پژوهشی و مسئولیت‌های مرتبط در زمینۀ چاپ را بدانند و به آن‌ها متعهد باشند. ارسال مقاله توسط نویسندگان، داوری مقالات و تصمیم‌گیری در مورد قبول یا رد مقاله توسط اعضای هیئت تحریریه و سردبیر به‌منزلۀ دانستن و تبعیت از این حقوق است. در صورت احراز پایبند نبودنِ هریک از این افراد به این اصول و مسئولیت‌ها، نشریات هرگونه اقدام قانونی را حق خود می‌دانند.
وظایف و تعهدات نویسندگان (Authors’ Responsibilities)
- مقالات ارسالی باید در حوزۀ تخصص مجله باشند و به صورت علمی و منسجم مطابق استاندارد مجله آماده شده باشند.
- مقالات بایستی پژوهش اصیل (Original Research) نویسنده/نویسندگان مقاله باشند. دقت در پژوهش، گزارش صحیح داده‌ها و ذکر منابع در مقاله الزامی است.
- نویسنده/نویسندگان مسئول صحت و دقت محتوای مقالات خود هستند.
نکتۀ یک. چاپ مقاله به معنی تأیید مطالب آن توسط مجله نیست.
- نویسندگان حق «ارسال مجدد» (Duplicate Submission) مقاله را ندارند. به عبارت دیگر، مقاله یا بخشی از آن نباید در هیچ مجلۀ دیگری در داخل یا خارج از کشور چاپ شده یا در جریان داوری و چاپ باشد.
- نویسندگان مجاز به «انتشار همپوشان» (Overlapping Publication) نیستند. منظور از انتشار همپوشان، چاپ داده‌ها و یافته‌های مقالات پیشین خود با کمی تغییر در مقاله‌ای دیگر است.
- نویسنده/نویسندگان موظف‌اند در صورت استفاده از مطالب دیگران، آن‌ها را با ارجاع‌دهی (Citation) دقیق و در صورت نیاز پس از کسب اجازۀ کتبی و صریح از منابع لازم به کار گیرند. هنگامی که از عین نوشته‌های پژوهشگر دیگری استفاده می‌شود، باید روش‌ها و علائم نقل‌قول مستقیم، نظیر گذاشتن آن داخل گیومه، به کار گرفته شود.
- نویسندۀ مسئول مقاله می‌بایست از وجود نام و اطلاعات تمام نویسندگان (پس از اخذ تأیید از نام‌بردگان) و نبودن نامی غیر از پژوهشگرانِ درگیر در تهیۀ مقاله اطمینان حاصل کند.
نکتۀ دو. از درج عبارت «مؤلف افتخاری» (Gift Authorship) و حذف «مؤلف واقعی» (Ghost Authorship) خودداری شود.
- نویسندۀ مسئول مقاله موظف است اطمینان حاصل کند که همۀ نویسندگان مقاله آن را مطالعه کرده‌اند و دربارۀ ارائۀ آن به مجله و جایگاه خود در مقاله به توافق رسیده‌اند.
- ارسال مقاله به‌منزلۀ آن است که نویسندگان رضایت کلیۀ پشتیبان‌های مالی یا مکانی مقاله را جلب کرده و تمامی پشتیبان‌های مالی یا مکانی مقاله را معرفی کرده‌اند.
- نویسنده/نویسندگان موظف‌اند در صورت وجود هرگونه خطا و بی‌دقتی در مقالۀ خود، متولیان نشریه را در جریان آن قرار دهند، آن را اصلاح کنند یا پس بگیرند.
- نویسنده/نویسندگان، برای پاسخگویی به انتقادها و سؤال‌های احتمالی خوانندگان نشریه، تا یک سال پس از چاپ مقاله در نشریه ملزم به حفظ نمونه‌ها و اطلاعات خام مورد استفادۀ خود هستند.
رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی (Research and Publication Misconduct)
نویسنده/نویسندگان موظف به احتراز از «رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی» هستند. اگر در هریک از مراحل ارسال، داوری، ویرایش، یا چاپ مقاله در نشریات یا پس از آن، یکی از موارد ذیل محرز شود، رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی محسوب می‌شود و نشریه حق برخورد قانونی با آن را دارد.
جعل داده‌ها (Fabrication): عبارت است از گزارش مطالب غیرواقعی و ارائۀ داده‌ها یا نتیجه‌های ساختگی به‌عنوان نتایج آزمایشگاهی، مطالعات تجربی و یافته‌های شخصی. ثبت غیرواقعی آنچه روی نداده یا جابه‌جایی نتایج مطالعات مختلف، نمونه‌هایی از این تخلف است.
تحریف داده‌ها (Falsification): تحریف داده‌ها به معنای دست‌کاری مواد، ابزار و فرایند پژوهش یا تغییر و حذف داده‌هاست، به نحوی که سبب شود نتایج پژوهش با نتایج واقعی تفاوت داشته باشند.
سرقت علمی (Plagiarism): سرقت علمی به استفادۀ غیرعمد، دانسته یا بی‌ملاحظه از کلمات، ایده‌ها، عبارات، ادعاها یا استنادات دیگران گفته می‌شود، بدون قدردانی و توضیح و استناد مناسب به اثر، صاحب اثر یا سخنران ایده.
اجارۀ علمی: منظور آن است که نویسنده/نویسندگان فرد دیگری را برای انجام پژوهش به کار بگیرد و پس از پایان پژوهش، با دخل و تصرف اندکی آن را به نام خود به چاپ رساند.
انتساب غیرواقعی: منظور انتساب غیرواقعیِ نویسنده/نویسندگان به مؤسسه، مرکز یا گروه آموزشی یا پژوهشی است که نقشی در اصل پژوهش نداشته‌اند.
وظایف داوران (Reviewers’ Responsibility)
داوران در بررسی مقالات می‌بایست نکات ذیل را در نظر داشته باشند:
- بررسی کیفی، محتوایی و علمی مقالات به منظور ارتقای کیفی و محتوایی مقالات
- اطلاع‌رسانی به سردبیر نشریه دربارۀ پذیرفتن یا نپذیرفتن داوری (به لحاظ مرتبط بودن یا نبودن حوزۀ موضوعی مقاله با تخصص داور) و معرفی داور جایگزین در صورت نپذیرفتن داوری
- نپذیرفتن مقالاتی که منافع اشخاص، مؤسسات و شرکت‌های خاص به وسیلۀ آن حاصل یا روابط شخصی در آن مشاهده می‌شود و همچنین مقالاتی که در انجام، تجزیه‌وتحلیل یا نوشتن آن‌ها مشارکت داشته است.
- داوری مقالات بایستی بر اساس مستندات علمی و استدلال کافی انجام شود و از اعمال‌نظر شخصی، سلیقه‌ای، صنفی، نژادی، مذهبی و غیره خودداری شود.
- ارزیابی دقیق مقاله و اعلام نقاط قوت و ضعف آن به صورت سازنده، صریح و آموزشی
- مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی، وقت‌شناسی، علاقه‌مندی و پایبندی به اخلاق حرفه‌ای و رعایت حقوق دیگران
- عدم اصلاح و بازنویسی مقاله بر اساس سلیقۀ شخصی
- حصول اطمینان از ارجاع‌دهی کامل مقاله به کلیۀ تحقیقات، موضوعات و نقل‌قول‌هایی که در مقاله استفاده شده و همچنین یادآوری موارد ارجاع‌داده‌نشده در تحقیقات چاپ‌شدۀ مرتبط
- احتراز از بازگویی اطلاعات و جزئیات موجود در مقالات به دیگران
- داور حق ندارد قبل از انتشار مقاله، از داده‌ها یا مفاهیم جدید آن به نفع یا علیه پژوهش‌های خود یا دیگران یا برای انتقاد یا بی‌اعتبارسازی نویسندگان استفاده کند. همچنین پس از انتشار مقاله، داور حق انتشار جزئیات را فراتر از آنچه مجله چاپ کرده ندارد.
- داور حق ندارد به‌جز با مجوز سردبیر مجله، داوری مقاله را به فرد دیگری ازجمله همکاران هیئت‌علمی یا دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود بسپارد. نام کسی که در داوری مقاله کمک کرده باید در گزارش داوری به سردبیر ذکر و در مدارک مجله ثبت شود.
- داور در زمینۀ مقالات در حال داوری اجازۀ تماس مستقیم با نویسندگان را ندارد. هرگونه تماس با نویسندگان مقالات فقط از طریق دفتر مجله انجام خواهد گرفت.
- تلاش برای ارائۀ گزارش «رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی» و ارسال مستندات مرتبط به سردبیر نشریه
وظایف سردبیر و اعضای هیئت تحریریه (Editorial Board Responsibilities)
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله باید حفظ نشریه و ارتقای کیفیت آن را هدف اصلی خود قرار دهند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریه باید برای معرفی هرچه بیشتر نشریه در جوامع دانشگاهی و بین‌المللی بکوشند و چاپ مقالات از دانشگاه‌های دیگر و مجامع بین‌المللی را اولویت کار خود قرار دهند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریه نباید در چاپ مقالات خود دچار حس سهم‌خواهی و افراط شوند.
- اختیار و مسئولیت انتخاب داوران و قبول یا رد مقاله پس از کسب نظر داوران بر عهدۀ سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله است.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله بایستی از نظر حرفه‌ای صاحب‌نظر، متخصص و دارای انتشارات متعدد، و همچنین دارای روحیۀ مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی، حقیقت‌جویی، انصاف و بی‌طرفی، پایبندی به اخلاق حرفه‌ای و رعایت حقوق دیگران باشند و به صورت جدی و مسئولانه برای نیل به اهداف مجله و بهبود مداوم آن مشارکت کنند.
- از سردبیر و اعضای هیئت تحریریه انتظار می‌رود که یک بانک اطلاعاتی از داوران مناسب برای مجله تهیه و به طور مرتب بر اساس عملکرد داوران آن را به‌روز کنند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریه بایستی در انتخاب داوران شایسته با توجه به زمینۀ تخصصی، سرآمدی، تجربۀ علمی و کاری، و التزام اخلاقی اهتمام ورزند.
- سردبیر مجله باید از داوری‌های عمیق و مستدل استقبال، از داوری‌های سطحی و ضعیف جلوگیری، و با داوری‌های مغرضانه، بی‌اساس یا تحقیرآمیز برخورد کند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله باید برای ثبت و آرشیو اسناد داوری مقالات به‌عنوان اسناد علمی، و محرمانه نگه داشتن اسامی داوران هر مقاله اقدام لازم را انجام دهند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله موظف به اعلام سریع نتیجۀ تصمیم‌گیری در مورد پذیرش یا رد مقاله به نویسندۀ مسئول هستند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله باید کلیۀ اطلاعات موجود در مقالات را محرمانه تلقی کنند و از در اختیار دیگران قرار دادن و بحث دربارۀ جزئیات آن با دیگران احتراز کنند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله موظف‌اند از بروز تضاد منافع (Conflict of interests) در روند داوری، با توجه به هرگونه ارتباط شخصی، تجاری، دانشگاهی و مالی که ممکن است به طور بالقوه بر پذیرش و نشر مقالات تأثیر گذارد، جلوگیری کنند.
- سردبیر مجله موظف است آثار متهم به عدول از اخلاق انتشاراتی و پژوهشی را، که داوران گزارش می‌دهند یا به هر نحو دیگر از آن مطلع می‌شود، با دقت و جدیت بررسی و در صورت نیاز در این خصوص اقدام کند.
- سردبیر مجله موظف است مقالات چاپ‌شده‌ای را، که مشخص می‌شود در آن‌ها «رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی» رخ داده، سریع حذف کند و به خوانندگان و مراجع نمایه‌نمایی مرتبط اطلاع‌رسانی شفاف کند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله موظف‌اند مقالات چاپ‌شده‌ای را که در آن‌ها خطاهایی یافت شده بررسی و اصلاحیۀ آن را سریع چاپ کنند و به اطلاع‌رسانی شفاف به خوانندگان بپردازند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریۀ مجله باید به طور مستمر نظرات نویسندگان، خوانندگان، و داوران مجله را در مورد بهبود سیاست‌های انتشاراتی و کیفیت شکلی و محتوایی مجله جویا شوند.
منابع
منشور و موازین اخلاق پژوهش مصوب معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
Committee on Publication Ethics, COPE Code of Conduct, www.publicationethics.org
دیدگاه‌ها